1 A terrifying appearance
When, in the comedy Frogs (285–296) by Aristophanes, Dionysus ventures into the underworld with his slave Xanthias, the god hopes to encounter some adventure to prove his courage, but is immediately spooked:
Xanthias: “I can hear a noise!”
Dionysus: “Where-where is it?!”
Xanthias: “Behind you.”
Dionysus: “Walk behind me!”
Xanthias: “But now it is ahead of you.”
Dionysus: “Then walk ahead of me!”
Xanthias: “And now, by Zeus, I can see a great beast!”
Dionysus: “What is it?”
Xanthias: “It is terrible: it is changing all the time, at one moment an ox, now a mule; now a very beautiful woman!”
Dionysus: “Oh, where is she? Let me go to her.”
Xanthias: “But she is not a woman anymore, but a dog.”
Dionysus: “So she is Empusa!!”
Xanthias: “Now her whole face is burning with fire.”
Dionysus: “And does she have a leg of bronze?”
Xanthias: “By Poseidon,* yes! And the other is cow dung.”
Dionysus: “Where can I turn?!”
Note
* Oaths by Poseidon are often made in the when facing something horrifying.
2 Who is Empusa? Scholia on Aristophanes
Now, who is this terrifying Empusa (gr. Émpousa)? The ancient scholia on this passage describe her as:
“A daemonic (or ‘ghostly’, daimoniōdēs) apparition (phantasma) sent by Hekate.
“And some say that she is one-legged, and they etymologize (Empusa) as henipous because she has one (hen) foot (pous). But others say that she changes her shape. She seems to appear at midday, when they sacrifice (enagiz-) to the departed.
“Some say that she is the same as Hekate, as Aristophanes does in the Broilers [now lost]: ‘Chthonic Hekate, encircled in coils of serpents’, to which he adds ‘Why do you call Empusa?’”
To this, the Byzantine scholia of John Tetzes add the forms Heniskelis, Onokōlis and Onokōlaia. The ancient scholia continue, regarding the bronze and dung legs:
“Some say that it is a donkey leg; which is why she is called Onokōlos (‘donkey-legged’).
“But Crates says that she is entirely an apparition that changes all the time.
“Some say that she is entirely a face.”
Clearly, a lot to unpack here. The one thing that is clear is that the term was used as an insult against women in the time of Aristophanes (“[You are] a kind of Empusa, covered in blotches of blood”: Aristophanes, Ecclesiazusae 1056–1066; here the scholia explain that she is a daemon, “whom we now call Onoskelis”).
3 Unpacking the scholia: “entirely a face”
The last mentioned idea, that Empusa might be nothing but a face, seems utterly bizarre, but can be connected with a strong and well-known tradition: that of the Gorgon, depicted as a terrifying feminine face, and sometimes connected closely to Hekate (as in Damigeron, On Stones). Already in Homer, she is described as only a head, the Gorgeiē kephalē, both in the Iliad, where the reference is only to an image, and in the Odyssey, where Odysseus sees the head with his own eyes in the underworld. As with Aristophanes, the ancient scholia are very helpful, if not necessarily in understanding an original meaning, then in learning how the text was seen over subsequent centuries.
Iliad
Αὐτὰρ Ἀθηναίη κούρη Διὸς αἰγιόχοιο
※ πέπλον μὲν κατέχευεν ἑανὸν πατρὸς ἐπ‘ οὔδει
5.735 ※ ποικίλον, ὅν ῥ‘ αὐτὴ ποιήσατο καὶ κάμε χερσίν·
※> ἣ δὲ χιτῶν‘ ἐνδῦσα Διὸς νεφεληγερέταο
τεύχεσιν ἐς πόλεμον θωρήσσετο δακρυόεντα.
ἀμφὶ δ‘ ἄρ‘ ὤμοισιν βάλετ‘ αἰγίδα θυσσανόεσσαν
δεινήν, ἣν περὶ μὲν πάντῃ Φόβος ἐστεφάνωται,
5.740 ἐν δ‘ Ἔρις, ἐν δ‘ Ἀλκή, ἐν δὲ κρυόεσσα Ἰωκή,
5.741 ἐν δέ τε Γοργείη κεφαλὴ δεινοῖο πελώρου
δεινή τε σμερδνή τε, Διὸς τέρας αἰγιόχοιο.
Scholia vetera. 5.737a2.1 <τεύχεσι> δὲ λέγει τῇ αἰγίδι καὶ τῇ περικεφαλαίᾳ. b(BC E3E4) 5.739a.1 ex. <δεινήν:> διὰ τὸ δυνάμεις ἀρεϊκὰς ἐντετυπῶσθαι ἐν αὐτῇ. b(BCE3E4)T 5.739b.1 Hrd. <<ἣν πέρι μὲν πάντῃ Φόβος ἐστεφάνωται:>> ἀνα- στρεπτέον τὴν πρόθεσιν, ἵνα πρὸς τὸ <ἥν> συντάττηται. Aim 5.739c1.1 ex. | Hrd. <ἣν πέρι μὲν πάντῃ φόβος <ἐστεφάνωται>:> ὅσος ἦν, κύκλῳ εἴχετο. | ἀναστρεπτέον δὲ τὴν <περί.> T 5.739c2.1 κύκλῳ περιείχετο. b(BCE3E4) | ἀναστρεπτέον δὲ τὴν περί. b(BCE3) 5.740a.1 ex. <ἐν δ‘ Ἔρις, ἐν δ‘ Ἀλκή, <ἐν δὲ κρυόεσσα Ἰωκή>:> ἄδηλον, πότερον εἴδωλα ταῦτά ἐστιν ἢ διαθέσεις, ὡς τὸ “ἔνθ‘ ἔνι μὲν φιλότης” (Ξ 216). b(BCE3)T
Scholia vetera. 5.741.1 ex. <ἐν δέ τε γοργείη κεφαλή:> οἷον κατάστημά τι γοργότητος δεινὸν καὶ βλοσυρόν· Ἡσίοδος (sc. th. 274 sq.) γὰρ διέπλασε τὸν μῦθον τῶν Γοργόνων. b(BCE3)T
Eustathius. (v. 738 – 42) Ὅτι τὴν αἰγίδα τῆς Ἀθηνᾶς, ἣν καὶ θυσσανόεσσαν λέγει, ὅ ἐστι κροσσωτήν, – Θύσανοι γὰρ οἱ διὰ τοῦ <ο> μικροῦ γραφόμενοι κρος- σοί, οὐ μὴν οἱ διὰ τοῦ <ω> μεγάλου, οἱ τὰ ὑδροφόρα δηλοῦντες ἀγγεῖα – οὕτως 2.185.5 ἐκφράζει «ἀμφὶ δ‘ ἂρ ὤμοισι βάλετο αἰγίδα θυσανόεσσαν δεινήν, ἣν περὶ μὲν πάντῃ φόβος ἐστεφάνωτο», ἤτοι κύκλῳ περιεῖχεν. «ἐν δ‘ Ἔρις, ἐν δ‘ Ἀλκή, ἐν 2.185.7 δὲ κρυόεσσα Ἰωκή, ἐν δέ τε Γοργείη κεφαλὴ δεινοῖο πελώρου, δεινή τε σμερδνή τε, Διὸς τέρας αἰγιόχοιο». Ταῦτα δὲ ἢ ὡς εἴδωλα ἐντετύπωται, φασί, τῇ αἰγίδι, ἢ ὡς διαθέσεις καὶ δυνάμεις ἄρρητοι καὶ θεῖαί τινες. Δηλοῖ δὲ διὰ τούτων ὁ 2.185.10 μῦθος τὰ πολύτροπα τῆς φρονήσεως ἐνεργήματα, ἥτις ἐριστικὴ τοῖς ἐχθροῖς ἐπαιγίζουσα δέος τε ἐμποιεῖ καὶ εἰς φόβον, ἤτοι φυγήν, διώκει καὶ ἀλκὴν ἐνδείκνυται καὶ τὸ γοργὸν καὶ ὀξὺ πρὸς ἐνέργειαν καὶ τὸ καταπληκτικὸν ἔχει πολύ.
Eustathius. (v. 739 – 42) Κάλλους δὲ σχῆμα καὶ τὸ «αἰγίδα δεινήν, ἣν περὶ φόβος», ὅμοιον τῷ «αὐτίκα βοὴ ἦν» καὶ τοῖς ὁμοίοις. Ἔνθα καὶ σημείωσαι ὅτι ἑρμηνεύων, πῶς δεινὴ ἡ αἰγίς, ἐπήγαγε τὸ «ἣν περὶ μὲν φόβος ἐστεφάνωται» καὶ τὰ ἑξῆς. 2.188.8 τὸ μέντοι «Γοργεία κεφαλὴ δεινή» ἀνεπεξέργαστον εἴασεν ὡς γνωριμώτερον. Καὶ ὅρα ὅτι τὴν τερατώδη σκυθρωπότητα τῆς ἐκφράσεως κάλλους ἐφαίδρυνε 2.188.10 σχήμασι. Περὶ δὲ τῆς Γοργείας κεφαλῆς ζητητέον καὶ ἐν τοῖς εἰς τὴν Ὀδύς- σειαν. Ὅλον δὲ τὸ «Γοργείη κεφαλὴ δεινοῖο πελώρου» ὅμοιόν ἐστι τῷ «Νε- στορέῃ παρὰ νηῒ Πυλοιγενέος βασιλῆος». Ὡς γὰρ ἐκεῖνο τῇ τοῦ κτητικοῦ ἀναλύσει εὐοδοῦται εἰς σύνταξιν, οὕτω καὶ τοῦτο. τὸ γὰρ Νεστορέῃ ἀναλυθὲν εἰς τὸ «τῇ τοῦ Νέστορος» εὖ ἔχει πρὸς τὸ εἰπεῖν· παρὰ τῇ Νέστορος βασιλῆος 2.188.15 νηΐ. Οὕτω δὲ καὶ τὸ «Γοργείη κεφαλὴ δεινοῦ πελώρου» λέγει κατ‘ ἀνάλυσιν, ὅτι ἡ κεφαλὴ τῆς Γοργοῦς τοῦ δεινοῦ πελώρου. [Ὁμοίως καὶ τὸ «Θηβαίας ἐπισκοποῦντ‘ ἀγυιάς, τὰν ἐκ πασᾶν τιμᾷς» μεταποιηθὲν ἀναλυτικῶς εὐοδοῦται εἰς τό· τὰς τῆς Θήβης ἀγυιάς, ἣν ἐπέκεινα πασῶν πόλεων τιμᾷς. Ἐκεῖνο μέντοι καὶ ἄλλως καθίσταται. δύναται γὰρ εἶναι τὸ Θηβαίας ἀντὶ τοῦ Θήβης, 2.188.20 ἵνα ᾖ ὥσπερ σελήνη σεληναία, οὕτω καὶ Θήβη Θηβαία αὐτὴ ἡ Θήβη. Ὅμοιον δὲ πρὸς τὸ «Γοργείη κεφαλὴ δεινοῖο πελώρου» καὶ ἐκ τῶν Σοφοκλέους τὸ »Λαβδακείῳ παιδί, Πολυδώρου τε καὶ Κάδμου καὶ Ἀγήνορος». Καὶ ἐκεῖ γὰρ εὔοδος ἡ σύνταξις δι‘ ἀναλύσεως τοῦ «Λαβδακείῳ παιδί», ἵνα ᾖ τῷ παιδὶ τοῦ Λαβδάκου καὶ τῶν ἑξῆς.] Χρῆσις δὲ τῆς Γοργοῦς πολλαχοῦ, εἰ καὶ κοινῶς 2.189.1 εὐθεῖα ταύτης ἡ Γοργών ὡς τρυγών. οὕτω δὲ καὶ ἀηδών μὲν τὸ κοινόν, εὕρηται δὲ καὶ ἀηδοῦς γενική, ὡς Λητοῦς, καὶ κλητικὴ ἀηδοῖ, ὡς χελιδοῖ, παρὰ τῷ Κωμικῷ. Τὸ δὲ πέλωρον τρεῖς πολλαχοῦ ἔχει κινήσεις. λέγεται γὰρ πελώριον καὶ πέλωρ καὶ πέλωρον.
Eusthatius: (v. 36 s.) Ὁ δέ γε ποιητὴς τὰ ἑαυτοῦ ποιῶν λέγει περὶ τῆς ἀσπίδος καὶ ταῦτα «τῇ δ‘ ἐπὶ μὲν Γοργὼ βλοσυρῶπις ἐστεφάνωτο», ἤγουν κύκλῳ ἦν, «δεινὸν δερκομένη, περὶ δὲ Δεῖμός τε Φόβος τε». Δηλοῖ δὲ διὰ τούτων συμβολικῶς τὸ κατὰ θέαν γοργὸν καὶ δέους ποιητικὸν καὶ φοβερὸν τοῦ ἥρωος, ὡς ἐν ἀλληγορίας λόγῳ, καθὰ καὶ 3.145.5 ἐπὶ τῆς αἰγίδος τῆς Ἀθηνᾶς ἐποίησεν. Ἢ καὶ ἄλλως κατὰ τοὺς παλαιούς, τὸ γοργότητος καὶ φόβου πεπληρῶσθαι τὴν ἀσπίδα. Μυθικῶς γὰρ δαιμόνιά τινα ἡ Γοργὼ καὶ ὁ Δεῖμος καὶ ὁ Φόβος, ἅπερ ὁ ποιητὴς περὶ τὴν ῥηθεῖσαν ἀσπίδα χορεύειν φησίν. Ἄρης οὖν αὐτόχρημα ὁ βασιλεύς, εἴγε καὶ αὐτὸν ὁ Δεῖμος καὶ ὁ Φόβος, οἱ τοῦ Ἄρεος ὀπαδοί, ἀμφέποντες περιτρέχουσι καί πως 3.145.10 ὑπασπισταὶ αὐτοῦ γίνονται. Εἴ τι δὲ καὶ ἕτερον περὶ Γοργοῦς καὶ Δείμου καὶ Φόβου φασὶν οἱ παλαιοί, καὶ ἀλλαχοῦ μὲν σποράδην δηλοῦνται, οὐκ ἂν δὲ εἴη παρέλκον καὶ νῦν εἰπεῖν, ὅτι δαιμόνιόν τι πλάττεται ἡ Γοργὼ καταπληκτικὸν καὶ ἐκ μόνης ὄψεως, περὶ ἧς δηλοῖ καὶ ἡ Ὀδύσσεια. διὸ καὶ βλοσυρῶπιν αὐτὴν λέγει ὁ ποιητὴς καὶ δεινὰ δερκομένην. οἱ δὲ μεθ‘ Ὅμηρον καὶ Γοργόνα 3.145.15 λέγουσι αὐτήν, οὐ κατὰ τὴν Σαπφώ, ἀλλὰ κατὰ τὴν τρυγόνα κλίνοντες, καὶ ἀπολιθοῦσθαι ὑπ‘ αὐτῆς τοὺς αὐτὴν ἰδόντας φασί. [Τοῦτο δὲ ἢ διὰ κάλλος ἀμύθητον ἐκπλῆττον τοὺς θεωμένους καὶ καθιστῶν ὡσεὶ καὶ ἀνδριάντας ἀκινήτους ἢ καὶ διὰ φόβον. λέγονται γὰρ αἱ Γοργόνες καὶ φοβεραὶ εἶναι οὕτως, ὡς δοκεῖν καὶ ἀπολιθοῦν μικροῦ δεῖν ὑπὸ δέους τοὺς ἐκείναις ἐμβλέποντας. 3.145.20 Τὸ δὲ ἡ Γοργώ καὶ ἡ Γοργών ἔχει ὁμοιούμενα τὸ ἡ ἀηδών καὶ ἡ ἀηδώ, ὅθεν γενικὴ μὲν τὸ ἀηδοῦς, κλητικὴ δὲ τὸ ὦ ἀηδοῖ, ἔτι δὲ καὶ τὸ ἡ χελιδών καὶ ἡ χελιδώ, ἧς κλητικὴ τὸ ὦ χελιδοῖ. μήποτε δὲ καὶ Ὅμηρος οἶδε τὴν τῆς Γοργόνος κλίσιν ἐν τῷ Γοργονείη κεφαλή, καὶ ἐν συγκοπῇ Γοργείη. ἀπὸ γάρ τοι τοῦ ἡ Γοργώ Γοργῴα ὤφειλεν εἶναι, καθάπερ ἐκ τοῦ ἡ Λητώ γίνεται Λητῴα, κατὰ 3.146.1 τὸ «κἀκ τοῦδε μηνίσασα Λητῴα κόρη». Γνωστὸν δὲ τοῖς εἰδόσιν, ὅτι κατὰ τὸ Γοργών καὶ Γοργώ, ἀηδών καὶ ἀηδώ, χελιδών καὶ χελιδώ, οὕτω καὶ εἰκών καὶ εἰκώ, ἐξ οὗ εἰκοῦς τὰς εἰκόνας ἔφη ὁ Κωμικὸς πρὸς ἀναλογίαν τοῦ ἡ Σαπφώ τᾶς Σαπφοῦς.]
Odyssey
ἀλλὰ πρὶν ἐπὶ ἔθνε‘ ἀγείρετο μυρία νεκρῶν
ἠχῇ θεσπεσίῃ· ἐμὲ δὲ χλωρὸν δέος ᾕρει,
μή μοι Γοργείην κεφαλὴν δεινοῖο πελώρου
ἐξ Ἄϊδος πέμψειεν ἀγαυὴ Περσεφόνεια.
Scholia. 11.634.1 μή μοι Γοργείην κεφαλὴν] καὶ πῶς ἐν τῷ ὅπλῳ τῆς Ἀθηνᾶς ἐγκεῖσθαί φησιν αὐτήν; λέγει γὰρ “λάβε δ‘ αἰγίδα θυσσανόες- σαν,” εἶτα ἐπάγει “ἐν δ‘ ἔρις, ἐν δ‘ ἀλκὴ, ἐν δὲ κρυόεσσα ἰωκὴ, ἐν δέ τε Γοργείη κεφαλὴ δεινοῖο πελώρου” (Il. ε, 738. sqq.) φησὶ δ‘ 11.634.5 Ἀριστοτέλης ὅτι μήποτε ἐν τῇ ἀσπίδι οὐκ αὐτὴν εἶχε τὴν κεφαλὴν τῆς Γοργόνης, ὥσπερ οὐδὲ τὴν ἔριν καὶ τὴν κρυόεσσαν ἰωκὴν, ἀλλὰ τὸ ἐκ τῆς Γοργόνης γινόμενον τοῖς ἐνορῶσι πάθος καταπληκτικόν. καὶ μήποτε πάλιν ῥητέον ὅτι οὐκ αὐτὴν εἶχεν, ἀλλ‘ ὅτι ἐγγεγραμμένην ἐν τῇ ἀσπίδι ὥσπερ σημεῖόν τι. ῥητέον δὲ καὶ τοῦτο, ὅτι οὐδὲ Ὀδυς- 11.634.10 σεὺς λέγει ὡς ἦν ἐν Ἅιδου ἡ Γοργόνης κεφαλὴ, ἀλλ‘ ὅτι αὐτὸς ἐφο- βήθη μὴ τοιοῦτος δαίμων ἐκπεμφθῇ. φοβηθῆναι οὖν, οὐκ ἰδεῖν λέγει. ἢ ὅτι ἡ μὲν ψυχὴ ἐν Ἅιδου, τὸ δὲ σῶμα ἐν τῇ ἀσπίδι. καὶ Γορ- γείην κεφαλὴν οὐ πάντως τὴν τῆς Γοργόνης, ὡς τὸ “τοίην γὰρ κεφα- λὴν πόθεον υἷες Ἀχαιῶν,” ἤτοι ἐκεῖ μὲν τὸ σῶμα, ἐν Ἅιδου δὲ τὴν 11.634.15 ψυχήν. ἢ Γοργείην κεφαλὴν φοβερόν τινα δαίμονά φησι. ἐκ τούτου τὸ πλάσμα τὸ περὶ τὴν Γοργόνην γέγονεν Ἡσιόδου, καὶ συγγένειαν αὐτῆς γενεαλογεῖν ἐπεχείρησε, καὶ ὀνόματα περιέθηκε, καὶ ὅτι ἐκα- ρατομήθη. B.H.Q. αὐτὴν τὴν Γοργὼ, ὡς τὸ, τοίην γὰρ κεφαλήν. γέλοιον δὲ δεδοι- 11.634.20 κέναι τὴν κεφαλὴν τῆς Γοργόνης, ὥσπερ κεφαλῆς καθ‘ ἑαυτὴν ἐλθεῖν δυναμένης. H.Q.
Eustathius: (Vers. 633.) Ὅτι δέδιεν Ὀδυσσεὺς ἐν Ἅιδου, μή μοι γοργείην κεφαλήν φησιν δεινοῖο πελώρου ἐξ Ἀΐδος πέμψειεν ἀγαυὴ Περσεφόνεια βραδύνοντι κάτω. Λέγει δὲ γοργείαν κεφαλὴν δαιμόνιόν τι φοβερὸν, ὅλην γοργόνα, κατὰ τὸ, Τεῦκρε, φίλη κεφαλή. φασὶ δὲ οἱ παλαιοὶ γελοῖον εἶναι τὸν φόβον, ὡς εἴπερ μὴ εἴδωλον καὶ ἡ γοργὼν ἐν Ἅιδου ἦν, ἀλλ‘ αὐτὴ ἐκείνη, ἐμφαίνει δὲ ὅμως Ὀδυσσεὺς ἀκολούθως τοῖς πεπλασμένοις, 1.442.15 ὡς δεινὴ κατὰ τὴν ποτὲ ἀληθῆ γοργόνα, οὕτω καὶ ἡ τῆς Γοργόνος εἰκασία, γοργείην γὰρ κεφαλὴν οἱ παλαιοὶ τὴν τῆς Γοργόνος εἰκόνα φασί. κεῖται δὲ περὶ γοργείας κεφαλῆς καὶ ἐν Ἰλιάδι, ὅπου περὶ τῆς κατὰ τὴν Ἀθηνᾶν αἴγιδος ἐῤῥέθη. ἔνθα ὥσπερ ἡ ἔρις καὶ ἡ ἀλκὴ οὐκ αὐτὰ ἐκεῖνα εἰσὶ τὰ σωματοειδῆ, οὕτως οὐδὲ γοργεία αὐτόχρημα κεφαλὴ τῇ αἰγίδι ἐντέθειται, ἀλλὰ ἢ ἀντίμιμόν τι αὐτῆς, ἢ κατάπλη- ξις δηλοῦται γινομένη διὰ τῆς αἰγίδος οἷα καὶ Γοργόνος τινός. Ἰστέον δὲ ὅτι τε καὶ πᾶς ἄγριος ἀνὴρ καὶ 1.442.20 φοβερὸς λέγοιτο ἂν γοργείη κεφαλὴ δεινοῖο πελώρου. καὶ ὅτι ἄλλων ἄλλα φαμένων περὶ Γοργόνος ἤτοι Γοργοῦς, διττὴ γὰρ αὐτῆς ἡ κλίσις καθὰ καὶ τῆς ἀηδόνος καὶ τῆς χελιδόνος, Ἀλέξανδρος ὁ Μύνδιος ἱστορεῖ ὡς ἐν τοῖς τοῦ Ἀθηναίου φέρεται, ὅτι τὴν Γοργόνα τὸ ζῷον καλοῦσιν οἱ ἐν Λιβύῃ νομάδες, ὅπου καὶ γίνεται, κατώβλεπτα ἢ κατώβλεπτον. ἔστι δὲ προβάτῳ ἀγρίῳ ὅμοιον, κατὰ δέ τινας μόσχῳ. τῇ δ‘ ἀναπνοῇ πάντα τὰ ἐντυχόντα διαφθείρει. καὶ ἐμβλέψαν δὲ κτείνει, οὐ πνεύματι ἀλλὰ τῇ γινο- 1.442.25 μένῃ ἀπὸ τῶν ὀμμάτων φορᾷ. τοιούτῳ δ‘ ἂν εἰκάζοιτο ζῴῳ πᾶς ὁ κατὰ πρόσχημα μὲν ἀρετῆς κάτω νεύων εἰς γῆν, ἄλλως δὲ πῦρ, ὅ φασιν ὢν εἰς φθοράν. Ἰστέον δὲ ὅτι ἐκ τῆς ἐνταῦθα γοργείας κεφαλῆς καὶ ἐκ τοῦ ἐπέῤῥεεν ἔθνεα νεκρῶν λαβὼν ὁ Πλάτων ἔφη τὸ, ἐπιῤῥεῖ μοι ὄχλος τοιούτων Γοργόνων καὶ Πηγάσων καὶ ἑξῆς. παράγωγον δὲ ἡ γοργεία κεφαλὴ ἢ τῆς Γοργοῦς ἢ ἀλλὰ τῆς Γοργόνος, (Vers. 634.) ἵνα ᾖ γοργονείη καὶ ἐν συγκοπῇ γοργείη. Γοργόνος δὲ παράγωγον κτητικῷ τύπῳ καὶ τὸ γοργόνειον, εἴδω- 1.442.30 λόν τι αὐτὸ Γοργόνος ἀνακείμενον Ἀθηνᾷ πολιάδι, οὗ χρῆσις ἐν τῷ, τῆς θεοῦ τὸ γοργόνειον ἐκ τῆς ἀκροπόλεως ὑφελόμενος. ὅτι δὲ ἡ Περσεφόνη καὶ κόρη παρὰ τοῖς ὕστερον φέρεται λέγεσθαι κατά τινα ἐξοχὴν καὶ μᾶλλον παρ‘ Ἀττικοῖς, δῆλόν ἐστι. Πέμπει δὲ Περσεφόνη πρὸς ἐκφόβησιν γοργείαν κεφα- λὴν, καθὰ καὶ Ἔμπουσαν ἦ Ἑκάτη. Ἔμπουσα γάρ, φασι, φάσμα δαιμονιῶδες ὑπὸ Ἑκάτης πεμπό- 1.442.34 μενον, ὃ τινὲς μὲν Ὀνόκωλιν λέγουσιν, οἱ δὲ Ὀνόσκελιν.
4 Unpacking the scholia on Aristophanes: Onoskelis/Onokōlos
Arsenius: 12.91b.1 <Ὀνοσκελίας θυγάτηρ:> ἐπὶ τῶν εὐειδεστάτων⁝ <Νεα- νίας τῶν> ἐπισήμων, Ἐφέσιος τῷ γένει, υἱὸς Δημοστράτου, ταῖς δ‘ ἀληθείαις Ἄρεως, τοῦτο τὸ θῆλυ μισῶν γένος νυκτὸς βαθείας εἰς τὰς πατρῴας ἔτρεχεν ἀγέλας, καὶ ὄνῳ συνεγένετο θηλείᾳ. ἡ 12.91b.5 δὲ ἔγκυος γενομένη ἔτεκε κόρην εὐειδεστάτην Ὀνοσκελίαν τοὔνομα, τὴν προσηγορίαν λαβοῦσαν ἀπὸ τοῦ συμπτώματος⁝ Ἀριστοκλῆς ἐν <β> παραδόξων.
Testamentum Salomonis (recc. A & B) IV. Ἐπυθόμην δὲ τοῦ δαίμονος εἰ ἔστι δαιμόνων θήλεια. 18.5 τοῦ δὲ φήσαντος εἶναι ἐβουλόμην εἰδέναι. 2. καὶ ἀπελθὼν ὁ 18.6 Βεελζεβοὺλ ἔδειξέ μοι τὴν Ὀνοσκελίδα μορφὴν ἔχουσαν περικαλλῆ, ⌜καὶ δέμας γυναικὸς εὐχρώτου, κνήμας δὲ ἡμιόνου.⌝ 3. ἐλθούσης δὲ αὐτῆς πρός με εἶπον * αὐτῇ· «λέγε μοι σὺ τίς εἶ.» 4. ἡ δὲ ἔφη· «ἐγὼ Ὀνοσκελὶς καλοῦμαι, πνεῦμα σεσωματοποιημένον * 18.10 φωλεῦον ἐπὶ τῆς γῆς· ἐν σπηλαίοις μὲν ἔχω τὴν κατοίκησιν, 19.1 ἔχω δὲ πολυποίκιλον τρόπον. 5. ποτὲ μὲν ἄνθρωπον * πνίγω, ποτὲ δὲ ἀπὸ τῆς φύσεως σκολιάζω αὐτούς. * τὰ δὲ πλεῖστά ἐστί μοι οἰκητήρια κρημνοὶ σπήλαια φάραγγες. 6. πολλάκις δὲ καὶ συγγίνομαι τοῖς ἀνθρώποις ὡς γυναῖκα εἶναί με νομίζοντες, 19.5 πρὸ πάντων δὲ τοῖς μελιχρόοις ὅτι οὗτοι συναστροί μού εἰσιν, καὶ γὰρ * τὸ ἄστρον μου οὗτοι λάθρα ** καὶ φανερῶς προσκυ- νοῦσι καὶ οὐκ οἴδασιν ὅτι ἑαυτοὺς βλάπτουσι καὶ πλεῖόν με κα- κοῦργον εἶναι ἐρεθίζουσιν· 7. θέλουσι γὰρ διὰ τῆς μνήμης χρυ- σίον πορίζειν. ἐγὼ δὲ παρέχω ὀλίγον τοῖς καλῶς με προσκυ- 19.10 νοῦσιν.» 20.1 8. Ἐπηρώτησα δὲ αὐτὴν πόθεν γεννᾶται. ἡ δὲ εἶπεν· «ἀπὸ φωνῆς ἀκαίρου τῆς καλουμένης ἤχου οὐρανοῦ ⌜μολύβδου φωνὴν ἀφέντος⌝ ἐν ὕλῃ ἐγεννήθην.» 9. εἶπον δὲ αὐτῇ· «ἐν ποίῳ ἄστρῳ διέρχῃ;» ἡ δὲ εἶπεν· «ἐν πανσελήνῳ, διότι καὶ ἐν σελήνῃ τὰ 20.5 πλείονα ὁδεύω.» 10. ἐγὼ δὲ εἶπον· «ποῖος ἄγγελός ἐστιν ὁ κα- ταργῶν σε;» ἡ δὲ ἔφη· «ὁ καὶ ἐν σοί, βασιλεῦ.» 11. κἀγὼ εἰς χλεύην αὐτὰ λογισάμενος ἐκέλευσα στρατιώτην κροῦσαι αὐτήν. ἡ δὲ ἀνακράξασα εἶπεν· ⌜«λέγω σοι, βασιλεῦ, ἐγώ, ὑπὸ τῆς δεδομένης σοι σοφίας τοῦ θεοῦ.» 12. καὶ εἶπον τὸ ὄνομα τοῦ 20.10 Ἁγίου Ἰσραὴλ καὶ⌝ ἐκέλευσα αὐτὴν νήθειν τὴν κάνναβιν * εἰς τὰ 21.1 σχοινία τοῦ ἔργου τοῦ ναοῦ τοῦ θεοῦ. καὶ οὕτως σφραγισθὲν καὶ δεθὲν κατηργήθη ὥστε ἱστάναι νύκτα καὶ ἡμέραν νήθειν τὴν κάνναβιν.
Recensio C: 83.5 XI. Ἐρωτηθεὶς δὲ ὁ Βεελζεβοὺλ, ὃς Ἐντζιανφιὲλ καλεῖται παρ‘ ἐμοῦ, εἰ ἔστιν καὶ θήλεα δαιμόνια, τοῦ δὲ φήσαντος εἶναι, ἐβουλόμην ἰδεῖν. 2. καὶ ἀπελθὼν ὁ τοιοῦτος ἤνεγκεν ἔμπροσθέν 83.8 μου τὴν Ὀνοσκελοῦν καλουμένην μορφὴν ἔχουσαν περικαλλῆ καὶ σῶμα γυναικὸς εὐχρώτου, κτήμας δὲ ἡμιόνου. 3. ἐλθούσης δὲ 83.10 αὐτῆς ἔφην αὐτὴν λέγων· «σὺ τίς εἶ;» ἡ δὲ ἔφη μοι· «ἐγὼ Ὀνοσκε- λοῦ καλοῦμαι, πνεῦμα σεσωματοποιημένον. φωλεύω δὲ ἐπὶ τῆς γῆς· σπήλαιον οἰκῶ ἔνθα χρυσίον κεῖται. 4. ἔχω δὲ πολυποίκι- λον τρόπον· ποτὲ μὲν ἀνθρώπους πνίγω ὡς δι‘ ἀγχόνης, ποτὲ δὲ ἀπὸ τῆς φύσεως ⌜ἐπιεγκόνων⌝ σκολιάζω αὐτούς. * 5. πλεῖστά 83.15 μοι οἰκητήρια· πολλάκις δὲ καὶ συγγίνομαι τοῖς ἀνθρώποις ὡς γυναῖκάν με εἶναι, πρὸ δὲ τῶν ἄλλων τοὺς μελιχροῦς, οὗτοι γὰρ καὶ συναστροί μού εἰσιν· καὶ γὰρ τὸ ἄστρο μου οὗτοι λάθρα καὶ φανερῶς προσκυνοῦσιν.» 6. ἐπηρώτησα δὲ αὐτὴν ἐγὼ Σολο- μῶν· «πόθεν γεννᾶσαι;» ἡ δὲ ἔφη· «ἀπὸ φωνῆς βηρσαβεὲ ἱππι- 83.20 κῆς χρηματικῆς.» 84.1 7. Καὶ κατέκλεισα αὐτὴν ὑποκάτωθεν τεσσάρων λίθων με- γάλων. ἡ δὲ ἐβόησεν· «ἔξελέ με, ἔξελέ με, καὶ ἐνεγκῶ σοι τρά- πεζαν μετὰ φιάλου καὶ κύλικος, ἥντινα λαβὼν ἐπικρούσας μετὰ ἱμάσθλης πάντα προσφέρει σοι τὰ ὑποτεταγμένα βρωτὰ καὶ 84.5 ποτά.» 8. καὶ κελεύσας ἀχθῆναι αὐτὴν, ἤνεγκέ μοι τράπεζαν λιθίνην ἐκ λίθου ἰάσπιδος· μῆκος αὐτῆς ὡς πηχῶν τεσσάρων καὶ πλάτος πηχῶν τεσσάρων, ἔχουσα καὶ ἐν τοῖς κέρασιν μυρμη- κολέοντας τέσσαρας λαλοῦντας ἀντ‘ ἐμοῦ ὅσα ἤθελον. 9. καὶ δὴ κελεύσας ὁμοῦ καὶ τὴν τράπεζαν ἐναχθῆναι ἐπεζήτουν καὶ 84.10 τὴν * κύλικαν, μέντοι καὶ λίθον λυχνίτην κύλικος, καὶ περιέχον σχῆμα ἐπιδέδωκεν, καὶ ἡ μὲν τράπεζα ὅσα βρωτά, ἡ δὲ κύλιξ ὅσα ποτὰ παρεῖχεν ἐπιζητούμενα. XII. Ἀνεζήτησα γὰρ ἐκ τῆς σφραγῖδος τὸ Παλτιὲλ Τζαμάλ, καὶ εὐθέως παραστὰς ἔφη μοι· «Σολομῶν, υἱὲ Δαυείδ, τί ἐκ- 84.15 πειράζεις τοὺς δούλους σου καὶ τὰς δούλας σου; ἡμεῖς πάντες ἕως καιροῦ * σου καὶ δουλεύειν καὶ ὑπείκειν καθυποσχόμεθα καὶ τὰ ὀνόματα ἡμῶν ⌜ἔχειν⌝ ἐν ἀσφαλείᾳ ἐγράψαμεν καὶ τὰς δυνά- μεις ἀνηγγείλαμεν ἁπάσας. 2. ὅντινα προστάσσεις, τὸ κελευό- μενον ἐκπληρεῖν προθυμότατα. καὶ δεόμεθά σου ἵνα μὴ ἐάσῃς 84.20 ἡμᾶς ἀπελθεῖν εἰς πέλαγος ἀχανές.»
Sozomenus
Lucian!
Plutarch: ΑΡΙΣΤΩΝΥΜΟΣ Ἐφέσιος υἱὸς Δημοστρά- του ἐμίσει γυναῖκας, ὄνῳ δ‘ ἐμίσγετο· ἡ δὲ κατὰ 312.E.1 χρόνον ἔτεκε κόρην εὐειδεστάτην Ὀνόσκελιν τοὔνομα· ὡς Ἀριστοκλῆς ἐν δευτέρᾳ Παραδόξων (FHGr. IV 330). ΦΟΥΛΟΥΙΟΣ Στέλλος μισῶν γυναῖκας ἵππῳ συνεμίσγετο· ἡ δὲ κατὰ χρόνον ἔτεκε κόρην εὔμορφον 312.E.5 καὶ ὠνόμασεν Ἔποναν· ἔστι δὲ θεὸς πρόνοιαν ποιουμένη ἵππων· ὡς Ἀγησίλαος ἐν τρίτῳ Ἰταλικῶν (FHGr. IV 292).
Stobaeus. 4.20b.74.1 Ἀριστοκλέους ἐν βʹ Παραδόξων (cf. Plut. Parall. p. 312 E). <Ἀριστώνυμος> Ἐφέσιος τῷ γένει νεανίας τῶν ἐπισή- μων, υἱὸς Δημοστράτου, ταῖς δ‘ ἀληθείαις Ἄρεως· οὗτος 4.20b.74.5 τὸ θῆλυ μισῶν γένος νυκτὸς βαθείας εἰς τὸς πατρῴας ἔτρεχεν ἀγέλας καὶ ὄνῳ συνεγένετο θηλείᾳ. ἡ δὲ ἔγκυος 4.20b.74.7 γενομένη ἔτεκε κόρην εὐειδεστάτην Ὀνοσκελίαν τοὔνομα, τὴν προσηγορίαν λαβοῦσαν ἀπὸ τοῦ συμπτώματος.
Onokol-, Onoskel-, Heniskel- in Latin sources? Byzantine? LIMC? Inscriptions?
Mormo Scholia on Aristides:
Pan.102,5.1 ἃ τοὺς παῖδας ἀκούοντας ἐκπλήττει] τὸ ἃ τοὺς παῖδας ἀκούοντας ἐκπλήττει διὰ τὴν Μορμὼ καὶ τὴν Λάμιαν λέγει. καὶ ἡ μὲν Λάμια Λίβυσσα γέγονε γυνὴ περικαλλής. ταύτῃ δὲ ὁ Ζεὺς ἐμίγη. καὶ ἡ Ἥρα ζηλοτυ- Pan.102,5.5 πήσασα ἀπώλλυ τὰ τικτόμενα ὑπ‘ αὐτῆς. διὸ ἀπὸ τῆς λύπης αὐτὴ μὲν δύσμορφος γέγονε, τὰ δὲ τῶν ἄλλων γυ- ναικῶν ἀναρπάζουσα παιδία διέφθειρεν, ἣν νῦν φαμὲν ἰδιωτικῶς στρίγλαν. ἡ δὲ Μορμὼ Κορινθία ἦν, ἣ κατα- φαγοῦσα αὐτῆς τὰ παιδία ἐν ἑσπέρᾳ ἀνέπτη κατά τινα Pan.102,5.10 πρόνοιαν. καὶ τοίνυν ὅτε βούλονται τὰ σφῶν παιδία αἱ γυναῖκες φοβῆσαι, ἐπιβοῶσι Μορμώ. φησὶ δὲ καὶ Θεόκρι- τος “Μορμὼ δάκνει.” ἐντεῦθεν δὴ παρήχθη καὶ τὰ μορ- μολύκια τὰ φόβητρα. νόει δὲ τὸ τὰς δὲ, διὰ τὴν Κόριν- θον καὶ τὴν Λυβίην (sic). A. Pan.102,5.15 ἃ δὲ τοὺς παῖδας φοβεῖ καὶ ἐκπλήττει] οἷον Λαμίας καὶ τὰ τοιοῦτα φάσματα. λέγει δὲ τὴν Μορμὼ, ἣν ἀκούοντα ὀρρωδεῖ τὰ παιδία. φασὶ ταύτην γυναῖκα εἶναι Κοριν- θίαν, ἥτις ἐν ἑσπέρᾳ τὰ παιδία αὐτῆς καταφαγοῦσα ἀνέ- πτη κατά τινα πρόνοιαν· καὶ λοιπὸν ὅτε βούλονται φο- Pan.102,5.20 βῆσαι τὰ παιδία αὐτῶν αἱ γυναῖκες, ἐπιβοῶσι Μορμώ. καὶ ὁ Πλάτων λέγει τὸ μορμολύκεια, καὶ ὁ Θεόκριτος “Μορμὼ δάκνε με.” φασὶ δὲ νῦν τὴν Μορμὼ ὀνοσκελίδα. ἡ δὲ Λαμία γέγονε Λίβυσσα γυνὴ περικαλλής. ταύτῃ Ζεὺς ἐμίγη, καὶ Ἥρα ζηλοτυπήσασα ἀπώλλυ τὰ τικτόμενα ὑπ‘ Pan.102,5.25 αὐτῆς. διὸ καὶ ἀπὸ τῆς λύπης αὐτὴ μὲν δύσμορφος ἐγε- γόνει, τὰ δὲ τῶν ἄλλων γυναικῶν ἀναρπάζουσα παιδία αὕτη διέφθειρεν. D. τὴν Μορμὼ λέγει. Oxon.
(Lamia, Mormo, Mormolyk-)
Gello
-Suda gamma.112.1 <Γελλοῦς παιδοφιλωτέρα·> αὕτη ἄωρος ἐτελεύτησε, καὶ τὸ φάντασμα αὐτῆς ἐδόκουν ἐπὶ τὰ παιδία καὶ τοὺς ἀώρους θανάτους ἰέναι.
-galactite in lapidaries
-Gillo: Psellus & Anthologia Graeca
-Gello: Zenobius, Cyranides, Hesychius, Scholia in Theocritum
-Latin? [Strix/striga?]
-John of Damascus, Leo Allatius
-Damasc‘: https://archive.org/details/patrologiaecurs62migngoog/page/n811/mode/2up?view=theater
https://www.daimonologia.org/2018/10/on-witches-st-john-of-damascus.html
Empousa
Lexicon Artis Grammaticae 445.3 <Ἔμπουσα>: Ὀνοσκελίς. ἢ φάσμα Ἑκατήσιον.
Lexica Segueriana: <ἔμπουσα>: Ὀνοσκελοῦς φάσμα Ἑκαταῖον. <ἔμπουσα μαινάς, ὦ τάλαινα καρδία.> ὁ Θεολόγος.
Suda: epsilon.1049.1 <Ἔμπουσα:> φάντασμα δαιμονιῶδες ὑπὸ τῆς Ἑκάτης ἐπιπεμπό- μενον καὶ φαινόμενον τοῖς δυστυχοῦσιν. ὃ δοκεῖ πολλὰς μορφὰς ἀλλάσσειν. Ἀριστοφάνης Βατράχοις. Ἔμπουσα δὲ παρὰ τὸ ἑνὶ ποδί- ζειν, ἤγουν τοῦ τὸν ἕτερον πόδα χαλκοῦν ἔχειν. ἢ ὅτι ἀπὸ σκοτεινῶν epsilon.1049.5 τόπων ἐφαίνετο τοῖς μυουμένοις. ἐκαλεῖτο δὲ αὕτη καὶ Οἰνοπώλη. οἱ δέ, ὅτι ἐξηλλάττετο τὴν μορφήν. δοκεῖ δὲ καὶ ταῖς μεσημβρίαις φαντάζεσθαι, ὅταν τοῖς κατοιχομένοις ἐναγίζωσιν. ἔνιοι δὲ τὴν αὐτὴν epsilon.1049.8 τῇ Ἑκάτῃ. Ὀνοκώλη δέ, ὅτι ὄνου πόδα ἔχει· ὃ λέγουσι βολίτινον, τουτέστιν ὄνειον. βόλιτος γὰρ κυρίως τῶν ὄνων τὸ ἀποπάτημα. epsilon.1049.10 Ἀριστοφάνης Βατράχοις· καὶ μὴν ὁρῶ νὴ τὸν Δία θηρίον μέγα. ποῖόν τι; δεινόν· παντοδαπὸν γοῦν γίνεται· τοτὲ μέν γε βοῦς, νυνὶ δ‘ ὀρεύς, τοτὲ δ‘ αὖ γυνὴ ὡραιοτάτη τις. ποῦ ‚στίν; ἐπ‘ αὐτὴν ἴω. ἀλλ‘ οὐκέτ‘ αὖ γυνή ἐστιν, ἀλλ‘ ἤδη κύων. Ἔμπουσα τοίνυν ἐστί. πυρὶ γοῦν λάμπεται ἅπαν τὸ πρόσωπον καὶ σκέλος χαλκοῦν ἔχει.
17.1 Bekker. Anecd.: <Ἔμπουσα>: Ἔμπουσα φάσμα ἐστὶ τῶν ὑπὸ τῆς Ἑκάτης πεμπομένων, εἰς πολλὰς ἀλλασσόμενον μορφάς. Ἐκαλεῖτο δὲ καὶ Ὀνο- 17.4 κώλη τοῦτο τὸ φάντασμα. Ἔμπουσα δὲ ὑπὸ τοῦ ἐμ- 17.5 ποδίζειν τοὺς ἀνθρώπους, ἢ ἀπὸ τοῦ τὸν ἕτερον πόδα χαλκοῦν ἔχειν, τὸν δὲ ἕτερον βολίτινον. Ἐκλήθη οὖν ἡ μήτηρ Αἰσχίνου Ἔμπουσα, ὡς μὲν λέγει Δημοσθέ- νης, ἀπὸ τοῦ πάντα ποιεῖν καὶ πάσχειν (καὶ γὰρ τὸ φάσμα παντόμορφον)· ὡς δὲ Ἰδομενεύς 17.10 φησι <Περὶ δημαγωγῶν,> ἐπεὶ ἀπὸ σκοτεινῶν τόπων ἀνεφαίνετο τοῖς μυουμένοις.
Theodoretus: Καὶ ἀναπαύσονται ἐκεῖ σειρῆνες, καὶ δαιμόνια ἐκεῖ ὀρχή- σονται, 22καὶ ὀνοκένταυροι ἐκεῖ κατοι(κήσουσιν). Ἀσώ- ματος μὲν ἡ τῶν δαιμόνων φύσις, ἐξαπατᾶν δὲ τοὺς ἀνθρώ- πους εἰωθότες ἀλλόκοτά τινα (τούτοις) ἐπιδεικνύουσι 5.185 σχήματα. Ἀπὸ τοίνυν τῆς κατεχούσης παρὰ τοῖς ἀνθρώποις δόξης τέθεικε τὰ (ὀνόματα) καὶ καλεῖ ὀνοκενταύρους μὲν 5.187 ἃς οἱ παλαιοὶ μὲν ἐμπούσας οἱ δὲ νῦν ὀνοσκ(ελίδας) προσα- γορεύουσι, σειρῆνας δὲ τοὺς ταῖς παντοδαπαῖς καταθέλ- γοντας ἐξαπάταις. (Οἱ μέντοι Λοιποὶ) Ἑρμηνευταὶ ἀντὶ 5.190 τῶν σειρήνων «στρουθοκαμήλους» τεθείκασιν.
Theodoretus: Καὶ ὀνοκέν(τ)αυροι οἰκήσουσιν ἐν αὐτῇ. Καὶ ἤδη προειρήκαμεν ὡς τῇ συνηθείᾳ τῶν ἀνθρώπων ὁ προφητικὸς λόγος κέχρηται καὶ ἀπὸ (τ)ῶν παρὰ ἀνθρώποις 10.350 πολιτευομένων ὀνομάτων προσαγορεύει τοὺς δαίμονας· 10.351 καλεῖ τοίνυν ὀνοκενταύρους τὰς παρά (τι)νων ὀνοσκελίδας καλουμένας. Τοῦτο εὑρίσκομεν καὶ ἐπὶ τῶν ἀστέρων ποιοῦσαν τὴν θείαν γραφήν· καὶ [κα]λεῖ τὸν μὲν Ὠρίωνα, τὴν δὲ Πλειάδα καὶ τὸν μὲν Ἀρκτοῦρον, τὸν δὲ Ἕσπερον, οὐκ 10.355 αὐτὴ τὰς προσηγορίας [ἐπ]ιθεῖσα ἀλλὰ ταῖς τῶν ἀνθρώπων ὀνομασίαις ἀκολουθοῦσα εἰς δήλωσιν τῶν λεγομένων. Εἶτα διδάσκει καὶ τῶν [β]ασιλέων καὶ τῶν ἀρχόντων τὸν ὄλεθρον καὶ ὅτι ἀκάνθινα ξύλα αἱ πόλεις βλαστήσουσι διὰ τὴν πολλὴν τῶν οἰκητόρων. 13Καὶ ἔσται ἔπαυλις 10.360 σειρήνων καὶ αὐλὴ στρουθῶν, 14καὶ συναντήσεται δαιμόνια <ὀνοκενταύροις, καὶ βοήσουσιν ἕτερος πρὸς τὸν ἕτερον· ἐκεῖ ἀναπαύσονται> ὀνο(κέντα)υροι, εὗρον γὰρ ἑαυτοῖς ἀνά- παυσιν· 15ἐκεῖ ἐνόσσευσεν ἐχῖνος, καὶ ἔσωσεν ἡ γῆ τὰ παιδία αὐτῆς μετὰ ἀς(φα)λείας. Διὰ πάντων τῶν εἰρημένων 10.365 τὴν πολλὴν ἐρημίαν δεδήλωκεν. Οὕτω γάρ φησι στερηθήσεται τῶν (ἐνοι)κούντων, ὡς ἀδεῶς τοὺς ἐχίνους τεκεῖν καὶ τὰ γεννώμενα ἀσφαλείας τυχεῖν καὶ τοὺς εἰς πολλὰς (ἰδέα)ς μετασχηματιζομένους δαίμονας σχολῆς ἀπολαύοντας ἀλλή- λοις προσδιαλέγεσθαι.
Philostratus, Haprocration, Eusebius, Ps-Zonaras, Photius, Eustathius, Hesychius, Theodoretus, Etymologicum Gudianum, Etymologicum Magnum, Vita Aeschinis, Lexica Segueriana, Lexicon Artis Grammaticae, Lexicon Patmense, Scholia in Apollonium Rhodium, Scholia in Ari, Scholia on Theocritus, Suda
Plutarch, Demosthenes, Lucian, Dionysius, Dosiadas, Alciphron, Sopater, Dionysius, Scholia in Demosthenes, Scholia on Homer / Lucian
Evagrius, Gregory? Ignatius, Vita Nicephori; Byzantine and modern sources; Latin
What else? LIMC?
Pseudo-John Chrysostom, Oratio in infirmos
323.2 Δέσποτα Κύριε, ὁ ἰατρὸς τῶν νοσούντων καὶ θεὸς πάσης πα- ρακλήσεως, ὁ μὴ βουλόμενος εἶναι τὸν ἄνθρωπον νοσερὸν ἢ κα- τώδυνον, ἀλλ‘ ἱλαρὸν καὶ ὑγιῆ ὁλοτελῆ, αὐτὸς καὶ τὴν δούλην 323.5 σου Μαρίαν τὴν σωματικὴν ἀσθένειαν πεσοῦσαν καὶ ἐν ἀθυμίᾳ πάσῃ γεναμένη(ν) ἀνάστησον, οἴκτειρον, μὴ παρίδῃς, σβέσον τὸν πυρετόν, πράϋνον τὸ ἄλγος, ἀπέλασον τὴν ῥαθυμίαν. ὁ τὴν πεν- θερὰν τοῦ Πέτρου πυρήσουσαν καὶ δεινῶς κατακειμένην καὶ ταύ- την τῷ ῥήματί σου ἀναστήσας πρὸς τὸ διακονεῖν σοι, αὐτός, 323.10 βασιλεῦ, πάρεσο καὶ νῦν ἐπὶ τὴν δούλην σου Μαρίαν καὶ κατα- πράϋνον τὸ ἄλγος τῆς ψυχῆς καὶ τὴν νόσον τοῦ σώματος. ὁ τὸν κορυφαιότατον τῶν ἀποστόλων δι‘ ἀγγέλου ἐξαγαγὼν ἐκ τῶν δε- σμῶν τῆς φρουρᾶς, ὁ τὸν κήρυκα τῆς ἐκκλησίας Παῦλον τὸν ἀπό- στολον ῥυσάμενος ἐκ τὴν τοῦ Νέρωνος βασιλέως τιμωρία(ν) αὐ- 323.15 τὸς καὶ τὸν δοῦλόν σου λύτρωσαι τῆς συνεχούσης ὀδύνης· ὁ τὸν ἐπιστήθιον φίλον σου καὶ ἠγαπημένον Ἰωάννην καὶ Θεολόγον ῥυσάμε- νος ἐκ τῆς Πάτμου καὶ Ἀρτέμιδος, ὁ τὸν πάμφρωνα Νῶε ἐκ τοῦ φρικτοῦ καὶ πανολέθρου κατακλυσμοῦ διασώσας, αὐτὸς καὶ νῦν ἔκ- τεινόν σου τὴν ἀόρατον καὶ πνευματικὴν δεξιὰν καὶ ἀνάστησον τὸ 323.20 πλάσμα σου ἐκ τῆς πλάνης ταύτης. ὁ τὸν ξενοδόχον καὶ δικαιότα- τον Ἀβραὰμ ῥυσάμενος πάσης θλίψεως καὶ ὀδύνης, ὁ τὸν μυρίαθλον Ἰὼβ ἐκ τῆς κοπρίας ἀναστήσας αὐτὸς ἀνάστησον καὶ τὴν δούλην σου Μαρίαν ἐκ τῆς περιεχούσης αὐτῆς σωματικῆς ἀσθενείας. ὁ τὸν νομοδότην καὶ δικαιότατον Μωϋσῆν ἐξ Αἰγύπτου καλέσας, ὁ τὸν 323.25 ἠγαπημένον σου παῖδα Ἰσραὴλ ἐκ τῆς κακίστης καὶ πονηρᾶς δου- λείας τοῦ πικροτάτου φαραὼ διασώσας αὐτὸς καὶ τὴν δούλην σου Μαρίαν βοήθησον, σβέσον τὸν πυρετόν, πράϋνον τὸ ἄλγος, πᾶσαν πονηρὰν ἀσθένειαν ἀπέλασον ἀπ‘ αὐτῆς καὶ ἔγειρον τὴν δούλην σου ἀπὸ κλίνης ὀδυνερᾶς (= – νη – ) καὶ ἀπὸ στρωμνῆς κακώσεως. ὁ 323.30 τὸν Ἰακὼβ ἐκ χειρὸς Ἡσαῦ διασώσας, ὁ τὸν Τοβὴτ ὀμματώσας 324.1 καὶ τὸ φῶς αὐτὸν χαρισάμενος, ὁ τὸν πάγκαλον Ἰωσὴφ ἐξ ἀδελ- φοκτόνων καὶ πονηρῶν πραθέντα κακῶς διασώσας, ὁ τὸν πάνσο- φον Δαυὶδ καὶ θαυμαστὸν προφήτην ἐκ χειρὸς Σαοὺλ διασώσας· αὐτὸς καὶ τὴν δούλην σου τὴν ἐν ἀσθενείᾳ κατακειμένην καὶ τοῦ ἐλέους σου ἐπιδεομένην ἐλέησον, οἴκτειρον, ἀνάστησον, διαφύλα- ξον ἀπὸ παντὸς κακοῦ ἀπόστησον. ὁ τὸν δικαιότατον Δανιὴλ τὸν προφήτην ἐκ τῆς φοβερᾶς τῶν λεόντων ἁρπαγῆς διασώσας, ὁ τὸν Ἱερεμίαν ἐκ τοῦ ζωφεροῦ καὶ σκοτεινοῦ λάκκου ἀφαρπάσας, ὁ τοὺς τρεῖς παῖδας Ἀνανίαν, Ἀζαρίαν καὶ Μισαὴλ ἐκ τῆς ἑπτα- 324.10 καύστου καμίνου διασώσας καὶ τὸ πῦρ εἰς δρόσον μεταβαλών· αὐτὸς καὶ τὴν δούλην σου τῆς συνεχούσης ὀδύνης ἀπάλλαξον. ὁ τῶν τυφλῶν τὰ ὄμματα φωτίσας, ὁ τῶν λεπρῶν τὰς σάρκας κα- θαρίσας, ὁ τοὺς νεκροὺς ἀναστήσας· αὐτὸς ἀνάστησον, αὐτὸς ζωο- ποίησον καὶ μὴ ἀποδώσῃς ἡμῖν κατὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν. ὁ τὸν 324.15 παράλυτον λόγῳ συσφίγξας, ὁ τὴν αἱμοῤῥοῦσαν ἰασάμενος, ὁ τὸν λεγεῶνα θεραπεύσας· αὐτός, Δέσποτα, παρακλήθητι παρακαλῶ, δυσωπήθητι παραινῶ, σπλαγχνίσθητι ἱκετεύω ὡς μακρόθυμος, μή με κατάγῃς εἰς ᾅδου ζῶντα, ἀλλ‘ αὐτός με ἀνάστησον τῇ ἀορά- τῳ σου καὶ πνευματικῇ δεξιᾷ. Ἅγιοι τρεῖς παῖδες οἱ τὴν κάμινον 324.20 σβέσαντες, ἅγιοι ἑπτὰ παῖδες οἱ ἐν Ἐφέσῳ οἱ ἐκ τῶν νεκρῶν ἀνα- στήσαντες, βοηθήσατε, ἅγιοι ἐννέα μάρτυρες οἱ ἐν Κυζίκῳ θαυ- ματουργοῦντες, ἅγιοι δέκα μάρτυρες οἱ ἐν τῇ Κρήτῃ τελειωθέν- τες, ἅγιοι τεσσαράκοντα μάρτυρες οἱ ἐν Σεβαστείᾳ θαυματουργοῦν- τες, ἅγιοι τριάκοντα καὶ τρεῖς μάρτυρες ἀπὸ Ῥώμην, ἅγιοι τρι- 324.25 ακόσιοι δέκα καὶ ὀκτὼ θεοφόροι πατέρες οἱ ἐν Νικαίᾳ τῇ πόλει θαυματουργοῦντες, ἅγιοι οἱ μύριοι ἄνδρες οἱ ἐν Θεολόγῳ (sic) τελειωθέντες. ἅγιε Θεράπων ἀπὸ Σμύρνην, ἅγιε Παρθένιε ἀπὸ Λάμψακον, ἅγιε Ἰουλιανὲ ἀπὸ Καισαρίαν, ἅγιε Λεόντιε ἀπὸ Τρί- πολιν, ἅγιε Δημήτριε ἀπὸ Θεσσαλονίκην, ἅγιε Γεώργιε ἀπὸ Καπ- 324.30 παδοκίαν, ἅγιοι ἀνάργυροι Κωσμᾶ καὶ Δαμιανὲ καὶ Παντελεήμων, Κύρε καὶ Ἰωάννη, Σαμψὼν καὶ Διομήδους (sic), Φλόρε καὶ Λαῦρε καὶ Ἑρμόλαε. ἅγιε Ἀνδρόνικε σὺν τῇ ἁγίᾳ Ἀθανασίᾳ, ἅγιοι ὁμο- λογῆται ἀπὸ Ἐδέσσαν τὴν πόλιν, Γούρια, Σαμωνᾶ καὶ Ἄβιβε, οἱ τὴν κόρην ἐκ τοῦ τάφου ἁρπάσαντες καὶ πρὸς τὴν πατρίδα αὐτῆς 324.35 ἀπαγαγόντες. ἅγιε Ἀκίνδυνε πρόφθασον, ἅγιε Ἀφθόνιε ἐπισκίασον, ἅγιε Ἐλπιδιφόρε ἀνάστησον, ἅγιε Ἀνεμπόδιστε μὴ παρίδῃς, ἅγιοι 325.1 ἀνάργυροι προφθάσατε, ἅγιε Παντελεήμων ἀρχιατρὲ ἐπισκίασον, ἅγιοι Κύρε καὶ Ἰωάννη προφθάσατε, ἅγιε Ἀγαπητὲ ἀπὸ Συναώ, ἅγιε Ἰωάννη Θεολόγε, ἅγιε Πέτρε ἀπὸ Ῥώμην, ἅγιε Παῦλε ἀπὸ Δαμασκόν, ἅγιε Εὐθύμιε ἀπὸ Μάδητον, ἅγιε Νικόλαε ἐκ τὰ Μύρα, 325.5 ἅγιε Βασίλειε ἀπὸ Καισαρίαν, ἅγιε Ἐπιφάνιε ἀπὸ Κύπρον, ἅγιε Ἰωάννη Χρυσόστομε, ἅγιε Θύρσε, Λεύκιε καὶ Φιλήμων, ἅγιε Ἀλύ- πιε καὶ Προκόπιε, ἁγία δέσποινα Θεοτόκε ἀπὸ Ἀθήνας, ἁγία Ἀνα- στασία φαρμακολύτρια, ἁγία Βαρβάρα ἀπὸ Πάτρας, ἁγία Μαρίνα ἡ τὸν δαίμονα πατήσασα, ἁγία πρωτομάρτυς Θεοφανοῦ ἀπὸ Κωνσταν- 325.10 τινούπολιν, ἁγία Αἰκατερίνα ἀπὸ Ἀλεξανδρείαν, ἅγιε Ἰωάννη προ- φῆτα καὶ Πρόδρομε καὶ Βαπτιστὰ τοῦ Χριστοῦ, ἅγιοι προφῆται, ἀπόστολοι, μάρτυρες, ὅσιοι καὶ δίκαιοι, πᾶσαι αἱ οὐρανίαι δυνά- μεις τῶν ἁγίων ἀγγέλων καὶ ἀρχαγγέλων, ἀρχαί, ἐξουσίαι καὶ τὰ πολυόμματα χερουβὶμ καὶ τὰ ἑξαπτέρυγα σεραφίμ, ἡ ἀκατάληπτος δύναμις τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ, προσπέσατε, δυσωπήσατε τὸν μόνον ὑπεράγαθον θεὸν ὅπως δωρήσητε τὴν δούλην τοῦ θεοῦ Μαρίαν ὑγείαν καὶ σωτηρίαν καὶ ἄφεσιν τῶν συνεχομένων κακῶν καὶ ἀπελάσατε ταύτην τὴν χαλεπὴν ἀσθένειαν ἀπὸ τὴν δούλην τοῦ θεοῦ Μαρίαν· πυρετόν, ἐσωπύρετον, ῥίγους κραταιοῦ, ῥίγους 325.20 βραχέος, ῥίγους λυμαντικοῦ, νόσος βλαβερά, νόσος χαλεπή, νόσος δεινὴ προσγινομένη, ἐπιπεμπτικὴ καὶ πεποιημένη. ἐξορκίζω ὑμᾶς τὰς οβʹ ἀσθενείας, ἃς ἔχει ὁ ἄνθρωπος, ἀναχωρεῖν ἀπὸ τὴν δούλην τοῦ θεοῦ Μαρίαν, μὴ ἀπὸ οὐρανοῦ κατῆλθεν ἡ ἀσθένεια ἢ ἀπὸ ἀστέρων ἢ ἀπὸ ἡλίου ἢ σελήνης, μὴ ἀπὸ ζώφου νεφέλης, 325.25 μὴ ἀπὸ κρυεροῦ ἀέρος, μὴ ἀπὸ βροντῆς ἢ ἀπὸ ἀστραπῆς κατῆλθε, μὴ ἀπὸ σεισμοῦ ἢ κτύπου καὶ συμπτωμάτων, μὴ ἀπὸ ὀρέων κοι- λάδων ἢ φάραγξ ἢ πλαγίων, μὴ ἀπὸ βουνοῦ ἢ κάμπου ἢ πεδί- ων, μὴ ἀπὸ λίθου ἢ ὕδατος ἢ πηγῆς ἢ ὁδοῦ ἢ ποταμοῦ ἢ χώ- ρας ἢ ἀγροῦ ἢ περιβολίου, μὴ ἐν κήπῳ ἢ ἐν παραδείσῳ, μὴ ἐν 325.30 διόδοι(ς) ἢ ἐν τριόδοι(ς), μὴ ἐν εἰσόδοις ἢ ἐν ἐξόδοις, μὴ ἐν αὐλῇ λουτροῦ ἢ φούρνου ἢ τρωχάλου, μὴ ἐν θύρᾳ ἢ ἐν θυρίδι ἢ ἀνωγέων ἢ κατωγέων ἢ αὐλῆς ἢ ἁλωνίου, καὶ ἦλθες πειρᾶσαι τὴν δούλην τοῦ θεοῦ. μή τις ἐπαοιδὸς φθόνῳ εἰργάσατο ἢ περι- εποιήσατο ἢ ἀπὸ φαρμάκου ἢ φθόνου ἢ ζήλου, μὴ ἀπὸ βαρέων 326.1 αἰσχρῶν ὀφθαλμῶν, μὴ ἀπὸ βασκοσύνης καὶ πάσης ἄλλης συμ- φορᾶς ἐπερχομένης, μὴ πρηστηριακὸν ἢ βουβιατικὸν ἢ ἐπιπεμπτι- κὸν ἢ κεφαλικὸν ἢ χειρῶν καρδίας καὶ ποδῶν ἢ δαιμονικὸν φα- σματικὸν ἢ καλὶς τῶν ὀρέων, μὴ ὀνοσκελιακὸν ἢ νεραΐδων, μὴ 326.5 τῶν ἐν ζώφῳ ἀέρων πετωμένων καὶ ἤλθατε ἀδικῆσαι τὴν δούλην τοῦ θεοῦ. μὴ κεφαλόπονον ἢ ὀφθαλμόπονον ἢ ὀδοντόπονον ἢ στηθόπονον ἢ φρενόπονον ἢ χειρόπονον. μὴ δυσουρίας ἢ τρισου- ρίας ἢ ἐνσόχασιν ἢ ἐξόχασιν ἢ ὑστέρα(ν) ἢ στρόφου ἢ ἀρμόπο- νον ἢ τζίρματος ὀμαλικὸν ἢ ἄϋπνον ἢ πολύϋπνον. ἐξορκίζω ὑμᾶς 326.10 εἴ τι ἄν ἐστιν ἀδικῶν τὴν δούλην τοῦ θεοῦ· ἀναχωρήσατε καὶ ἀπέλθατε εἰς τὰ ἄγρια ὄρη ὅπου ἂν εἷσαι κατακείμενον καὶ ἀδι- κῶν τὴν δούλην τοῦ θεοῦ. ἀναχωρήσατε καὶ ἀπέλθατε εἰς τὰ ἄγρια ὄρη μὴ ἐν τρίχεσι κεφαλῆς, μὴ ἐν μυελοῦ κάρας, μὴ ἐν κρανίου ἢ ἡμικράνου, μὴ ἐν μετώποις ἢ κροτάφοις ἢ βλεφάροις ἢ 326.15 φρεσίν, μὴ ἐν μυκτήραις ἢ ὠτίοις, μὴ ἐν στόμασιν ἢ μύλεσιν ἢ χείλεσιν ἢ ὀδοντίοις, μὴ ἐν τραχήλοις ἢ ὠμοπλάταις χειρῶν, μὴ ἐν στήθοις ἢ φλεγμονίοις ἢ καρδίᾳ καὶ πᾶσα ὑγρίς, μὴ ἐν ῥάχεσι καπούλοις ἢ ὀμφαλοῖς καὶ ὑπογάστροις, μὴ ἐν γόνασι ποδῶν ἢ ἀστραγάλοις ἢ δακτύλοις καὶ ὀνύχοις ὅπου ἐὰν κατα- 326.20 κείμενον καὶ ἀδικῶν καὶ ἐμφωλεῦον αὐτῇ, ἀναχώρησον καὶ ἄπελθε ἐπὶ τὰς τῶν ποιησάντων κεφαλὰς καὶ ἐπιπέμψαντα καὶ τῶν συν- ειδότων, μήτε ξένος ἐποίησεν ἢ ἴδιος ἢ παραδότης ἢ δοῦλος ἢ ἐλεύθερος, μὴ φαρμακοπάοιδος, μὴ γυλοῦ ἢ στρίγγος ἢ στρίγγα ἢ φθονερὸς ἄνθρωπος. ἐξορκίζω ὑμᾶς, πάντα τὰ ἀκάθαρτα πα- 326.25 θήματα, κατὰ τοῦ μεγάλου ὀνόματος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ κατὰ τῆς ἀχράντου αὐτοῦ κορυφῆς καὶ κατὰ τῆς κραταιᾶς αὐτοῦ δεξιᾶς, ἀναχώρησον ἀπὸ τὴν δούλην τοῦ θεοῦ. ὁρκίζω σε κατὰ τοῦ κρεμάσαντος τὴν γῆν ἐπὶ τῶν ὑδάτων, ὁρκίζω σε κατὰ τοῦ θεμελιώσαντος τοὺς οὐρανοὺς ἐν ἀβάτοις εἰλίξιν, ὁρ- 326.30 κίζω σε εἰς τὸν θρόνον τοῦ θεοῦ τὸν ἀσάλευτον, ὁρκίζω σε κατὰ τῶν μακαρίων δυνάμεων καὶ ἀΰλων ταγμάτων, ὁρκίζω σε κατὰ τῶν τεσσάρων ἀρχαγγέλων Μιχαήλ, Γαβριὴλ καὶ Οὐριὴλ καὶ Ῥα- φαήλ, ὁρκίζω σε κατὰ τῶν εἴκοσι τεσσάρων πρεσβυτέρων τῶν λειτουργούντων τὸν θρόνον τοῦ θεοῦ, ὁρκίζω σε κατὰ τῶν δώ- 327.1 δεκα ἀποστόλων· ἔξελθε καὶ ἀναχώρησον ἀπὸ τὴν δούλην τοῦ θεοῦ Μαρίαν καὶ δὸς αὐτήν, Δέσποτα Κύριε, ὑγείαν, ζωήν, εἰρή- νην, μακροημέρευσιν ὅπως δοξασθῇ καὶ παρ‘ αὐτῆς τὸ πανάγιον ὄνομά σου τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος νῦν 327.5 καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.
SARTRIX 